Αποανάπτυξη και εγχειρήματα αλληλέγγυας οικονομίας

Όλο και περισσότερο, η κριτική που γίνεται στην αριστερά δεν είναι για τις θέσεις της αλλά για την έλλειψή τους. Τον κακό καπιταλισμό, τον στυγερό ιμπεριαλισμό και την ανήθικη «ελεύθερη» αγορά έφτασε η στιγμή να τους κατακρίνουν, σχεδόν, οι πάντες. Ζητούμενο, λοιπόν, είναι το επόμενο βήμα. Η διατύπωση πρότασης.

Πέρα από την εύκολη απάντηση ότι τις λύσεις να βρουν αυτοί που δημιούργησαν τα προβλήματα, το ερώτημα είναι πώς συγκροτείται μια πρόταση. Ή καλύτερα, πώς δημιουργείται το περιβάλλον μέσα από το οποίο θα προκύψει μία πρόταση;
Για να αρθρωθεί μια πρόταση πρέπει να τεθούν τα «σωστά» ερωτήματα. Ποιός θέτει όμως τα ερωτήματα; Κατά πάσα πιθανότητα αν τα ερωτήματα τεθούν από αυτούς που υπηρετούν την υπάρχουσα εκμεταλλευτική, ιεραρχική και πάνω από όλα οικονομίστικη οργάνωση της κοινωνίας είναι αδύνατο να προκύψουν απαντήσεις για κοινωνίες αλληλεγγύης, συλλογικής αυτοδιαχείρισης και αυτοδιεύθυνσης.

Το ερώτημα της ανάπτυξης- στην ουσία της μεγέθυνσης- της ελληνικής οικονομίας όλο και περισσότερο παρουσιάζεται ως το μοναδικό, σχεδόν, που ζητάει απάντηση. Δεν τίθεται, όμως, στην δημόσια συζήτηση ούτε το γιατί ούτε το τι θα αναπτύξουμε. Δεν αναρωτιόμαστε τι θέλουμε και πώς θα το υλοποιήσουμε. Θεωρούμε ως δεδομένο το εργαλείο (ανάπτυξη) υλοποίησης των επιθυμιών μας, που στο τέλος όμως ταυτίζεται με την ίδια την επιθυμία. Το γεγονός ότι η οικονομία έχει αυτονομηθεί από την κοινωνία δεν μας απασχολεί.

Μέσα από τις πραγματικότητες των εγχειρημάτων αλληλέγγυας οικονομίας προκύπτουν/αναδύονται ερωτήματα που διατρέχουν το σύνολο σχεδόν των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων. Η κλίμακα είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα.
Ζητούμενο των εγχειρημάτων αλληλέγγυας οικονομίας είναι η αυτοδιαχείριση της παραγωγής και η αμεσοδημοκρατική οργάνωση της κοινωνίας, είναι η αμοιβαιότητα ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση, είναι η δημιουργία άμεσων και ισότιμων σχέσεων ανάμεσα στον δημιουργό/παραγωγό και τον χρήστη/καταναλωτή.
Μπορούν οι παραπάνω επιδιώξεις να συνδυαστούν με την επιθυμία για πληθώρα επιλογών σε προϊόντα που ταυτόχρονα είναι φτηνά και «οικολογικά»; Είναι δυνατόν να θέλουμε να αγοράζουμε φτηνά προϊόντα και ο εργάτης/δούλος των πλωτών βιομηχανιών να πληρώνεται «δίκαια»; Είναι δυνατόν να μην χρειάζεται μεσάζοντας όταν μεγαλώνει το κενό ανάμεσα στον δημιουργό/παραγωγό και τον χρήστη/καταναλωτή;
Για να διαθέτουμε την επιλογή των πολλών και φτηνών προϊόντων χρειάζονται τεράστιες ποσότητες πρώτων υλών και ενέργειας, μεγάλες παραγωγικές μονάδες, μεγάλα δίκτυα μεταφοράς και διάθεσης εμπορευμάτων. Είναι αναγκαίες εκείνες οι απρόσωπες μονάδες παραγωγής που ο δημιουργός/παραγωγός χάνει την σχέση του με το έργο/προϊόν του. Χρειάζονται οι μεγάλες μονοκαλλιεργιτικές εκτάσεις, όπου ένα πελώριο μεταφορικό μέσω χρησιμοποιώντας τους μεγάλους και ταχείς δρόμους, θα μετατρέψει την παραγωγή σε εμπόρευμα. Χρειάζονται οι παγκοσμιοποιημένες και «ελεύθερες» αγορές όπου οι μάνατζερς και οι διευθυντές θα αγοράσουν φτηνά τα δημητριακά από την Αφρική για να τα πουλήσουν πανάκριβα, ως κορνφλέιξ, στην Ευρώπη.
Μια κοινωνία που στηρίζεται στη μεγέθυνση αναζητεί συνεχώς μεγαλύτερη κλίμακα. Το υπάρχον δεν είναι ποτέ αρκετό. Η εγκράτεια θεωρείται μειονέκτημα. Η βουλιμία και η επέκταση οδηγούν την κούρσα. Το κέρδος ανάγεται σε αυτοσκοπό.
Το ερώτημα που δημιουργείται είναι αν είμαστε διατεθειμένοι να συντηρούμε έναν μηχανισμό ανθρώπινης εκμετάλλευσης και λεηλάτησης της φύσης για να ικανοποιούμε μια απατηλή ευημερία. Αν είμαστε διατεθειμένοι να θυσιάζουμε την ποιότητα ζωής μας, την ψυχική και σωματική μας υγεία, τις κοινωνικές μας σχέσεις για την όλο και μεγαλύτερη δυνατότητα κατανάλωσης εμπορευμάτων και εμπορευματικών υπηρεσιών.

Αν όμως η μεγάλη κλίμακα ευνοεί την ανάπτυξη, την «ελεύθερη» αγορά και είναι το πεδίο που ασκούνται οι σύγχρονες εκμεταλλευτικές πρακτικές, ποια είναι η κλίμακα μιας αλληλέγγυας οικονομίας; Ποιο είναι το μέγεθος εκείνο που αφήνει περιθώρια καλλιέργειας αμεσοδημοκρατικών διαδικασιών; Ποιο είναι εκείνο το μέγεθος παραγωγής που εσωκλείει τόσο την οικονομία κλίμακας όσο και την μη εκμετάλλευση ανθρώπου και φύσης; Ποιο είναι εκείνο το μέγεθος οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας που δεν οδηγεί στην απομόνωση; Ποιες είναι οι δομές και τα εργαλεία μιας οριζόντιας δικτύωσης ανάμεσα σε σύνθετες κοινωνίες; Μπορείς να δημιουργήσεις μια άλλη κοινωνία δίχως να αναστοχαστείς τις ανάγκες σου;
Αν φαντάζει ως αναγκαία συνθήκη η αλλαγή κλίμακας, για την δημιουργία κοινωνιών αυτοδιεύθυνσης και αυτοδιαχείρισης, δεν σημαίνει ότι μια μικρότερη κλίμακα είναι συνθήκη ικανή για να διαχειριστούμε τις κοινωνικές και οικονομικές μας σχέσεις στην βάση του δώρου και του μοιράσματος. Σχέσεις εξουσίας και εκμετάλλευσης υπήρχαν και πριν μεγεθυνθεί υπέρμετρα η κλίμακα.

«Δράσε τοπικά, σκέψου συνολικά» προπαγάνδιζε το οικολογικό κίνημα στην Ελλάδα την δεκαετία του 90. Η συνάντηση των εγχειρημάτων αλληλέγγυας οικονομίας (συνεταιριστικές παραγωγές προϊόντων και υπηρεσιών, δημιουργία εργατικών κολεκτίβων, διακίνηση εμπορευμάτων μέσα από δίκτυα εναλλακτικού εμπορίου, επαναχρησιμοποίηση αντικειμένων μέσα από ανταλλακτικά παζάρια κλπ) με την σκέψη της αποανάπτυξης δείχνει να δημιουργεί την απαιτούμενη δυναμική, ώστε το ζήτημα της κλίμακας και της ανάπτυξης να τεθεί με άλλους όρους. Αν η ανάπτυξη δείχνει να είναι ερώτημα επιβίωσης για την κυρίαρχη ιδεολογία, η αλλαγή κλίμακας δείχνει να είναι αναγκαία για τα κοινωνικά κινήματα. Αν απαντήσουμε στα ερωτήματα που δημιουργούνται από τα μικρά και καθημερινά θα προσεγγίσουμε και τις απαντήσεις για τα μεγάλα και αιώνια. Ας μεταφέρουμε στο σήμερα την επιθυμία του αύριο και ας δράσουμε.
Γιατί τελικά η πρόταση είναι, μάλλον, αυτό που κάνεις.

Ηρακλής Παναγούλης