Ο ζαπατιστικός καφές

Η ιστορία

Σύμφωνα με τον πιο διαδεδομένο μύθο, ο καφές ανακαλύφθηκε τυχαία από μια κατσίκα στα υψίπεδα της Αιθιοπίας, περίπου τον 9ο αιώνα μ.Χ. Η ξαφνική ζωηράδα του ζώου τράβηξε την προσοχή του ιδιοκτήτη της και όταν μια μέρα την ακολούθησε στα δύσβατα γιδόστρατα εντόπισε το αγαπημένο της γεύμα: ήταν ο κόκκινος καρπός ενός δέντρου. Αφού τον δοκίμασε και ο ίδιος, έμεινε ενθουσιασμένος από την τόνωση που ένιωσε και μάζεψε αρκετούς καρπούς για να ετοιμάσει ένα γλυκό για τους μοναχούς του γειτονικού μοναστηριού.

Με το πέρασμα των αιώνων ο καφές εξαπλώθηκε στον αραβικό κόσμο, όπου αναπτύχθηκε η τέχνη του καβουρντίσματος, του αλέσματος και του ψησίματός του. Οι Βενετοί έμποροι έφεραν τους πρώτους κόκκους στην Ευρώπη και σύντομα το εξωτικό και πανάκριβο ρόφημα έγινε ιδιαίτερα αγαπητό στην υψηλή κοινωνία των ευρωπαϊκών πόλεων, με τα πρώτα καφενεία να εμφανίζονται τον 17ο αιώνα. Σταδιακά, με την άνοδο του διεθνούς εμπορίου, ο καφές μετατράπηκε από είδος πολυτελείας σε καθημερινή απόλαυση: υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο καταναλώνονται παγκοσμίως περίπου 500 δισ. φλιτζάνια του δημοφιλούς αυτού ροφήματος.

Η οικονομία

Σήμερα, ο καφές είναι ένα εμπόρευμα με τεράστια αξία: κατέχει τη δεύτερη θέση μετά το πετρέλαιο στις οικονομικά σημαντικότερες πρώτες ύλες, ενώ η επιβίωση περίπου 25 εκατομμυρίων μικρών παραγωγών στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική εξαρτάται από την καλλιέργειά του. Τα οικονομικά οφέλη, όμως, που προσφέρει ο «καφέ χρυσός» δεν κατανέμονται διόλου ισότιμα σε όσους εμπλέκονται στον κύκλο της εμπορίας του. Από τον τεράστιο τζίρο που αποφέρει το προϊόν (άνω των 70 δισ. δολαρίων ετησίως), μόνο ένα πολύ μικρό κομμάτι καρπώνονται οι παραγωγοί: το σύνολο σχεδόν πηγαίνει στους διάφορους μεσάζοντες εμπορίας και επεξεργασίας του καφέ, κυρίως στις μεγάλες πολυεθνικές. Αν και η ανισότητα αυτή είναι συνυφασμένη ιστορικά με το εμπόριο του καφέ, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές της τελευταίας εικοσαετίας την έχουν επιδεινώσει δραματικά. Με την κατάργηση των προστατευτικών ρυθμίσεων της Παγκόσμιας Συμφωνίας για τον Καφέ το 1989, οι παραγωγοί έμειναν ανυπεράσπιστοι απέναντι στις δυνάμεις της παγκόσμιας αγοράς. Η τιμή αγοράς του καφέ κατέρρευσε και έκτοτε, παρά τις παροδικές αναλαμπές, κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα.

Το Μεξικό είναι σήμερα η έβδομη χώρα σε παραγωγή καφέ παγκοσμίως. Το 91,7% των 380 χιλιάδων Μεξικανών παραγωγών καφέ κατέχουν ιδιοκτησίες μικρής κλίμακας, μικρότερες των πέντε εκταρίων. Η μεγαλύτερη ποσότητα καφέ προέρχεται από την Τσιάπας, την πιο φτωχή πολιτεία του Μεξικού. Παράγεται ως επί το πλείστον από ιθαγενείς καλλιεργητές, για τους οποίους αποτελεί ουσιαστικά το μόνο έσοδο. Η κρίση του καφέ τη δεκαετία του 1990 όξυνε ακόμη περισσότερο τη φτώχεια και τον κοινωνικό τους αποκλεισμό. Οι ιθαγενείς της Τσιάπας, που ζούσαν για εκατοντάδες χρόνια αόρατοι, θύματα των ρατσιστικών πολιτικών του μεξικανικού κράτους, οργανώθηκαν μαζικά στον ζαπατιστικό στρατό και το 1994 εξεγέρθηκαν για να κάνουν τον λόγο τους να ακουστεί. Ζητούσαν αναγνώριση των δικαιωμάτων τους και να μπορούν μόνοι τους και δημοκρατικά να αποφασίζουν για το μέλλον τους.

Ο καφές των Ζαπατίστας

Αντίθετα με τον γαλλικό, τον τούρκικο ή τον ελληνικό, που πήραν το όνομά τους από τους αγοραστές, ο ζαπατιστικός καφές το παίρνει από τους παραγωγούς του. Είναι ένας καφές που φτάνει στα φλιτζάνια μας μαζί με την ιστορία, τη ζωή και τον αγώνα των παραγωγών του.

Οι παραγωγοί οργανώνονται σε συνεταιρισμούς με σκοπό να αναζητήσουν συλλογικά εναλλακτικές μορφές διάθεσης του καφέ, ώστε να αποφύγουν την εξάρτηση από τους μεσάζοντες και τις πολυεθνικές εταιρείες. Αυτή τη στιγμή, υπάρχουν τέσσερις ζαπατιστικοί συνεταιρισμοί καφέ στην Τσιάπας (Mut Vitz, Yachil Xojobal Chulchan, Yochin Tayel Kinal και Ssit Lequil Lum), στους οποίους συμμετέχουν περίπου 2.500 παραγωγοί. Αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του ζαπατιστικού κινήματος και, ως εκ τούτου, συνεργάζονται με τις πολιτικές του δομές, τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης. Πέρα από την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των παραγωγών, η λειτουργία των συνεταιρισμών ενδυναμώνει συνολικά τις ιθαγενείς κοινότητες, καθώς μέρος των εσόδων τους ενισχύει και τις υπόλοιπες αυτόνομες δομές, όπως τα συστήματα εκπαίδευσης και υγείας.

Ο ζαπατιστικός καφές διακινείται στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ από συλλογικότητες ανθρώπων και συνεταιρισμούς εναλλακτικού εμπορίου, που νιώθουν αλληλέγγυοι με τα αιτήματα των Ζαπατίστας για δημοκρατία, ειρήνη και δικαιοσύνη και επιλέγουν να στηρίξουν έμπρακτα τον αγώνα τους. Αυτό το αλληλέγγυο δίκτυο προμηθεύεται κάθε χρόνο αρκετές εκατοντάδες τόνους ζαπατιστικού καφέ, χωρίς καμιά διαμεσολάβηση κερδοσκοπικών εταιρειών, σε τιμή που υπερβαίνει κατά πολύ τη συνήθως εξευτελιστική της αγοράς. Ο καφές διακινείται έξω από τα κυρίαρχα εμπορικά κυκλώματα, σε δεκάδες χιλιάδες απλούς ανθρώπους, που συνειδητά επιλέγουν να στηρίξουν την όλη προσπάθεια. Από τα έσοδα που προκύπτουν από την πώληση του καφέ, ένα σημαντικό ποσό επιστρέφεται και στηρίζει τις αυτόνομες ζαπατιστικές δομές.

Ο Σπόρος συμμετέχει ενεργά από το 2005 στο ευρωπαϊκό δίκτυο διακίνησης (RedProZapa) και ξεκίνησε να προμηθεύεται τον καφέ που διακινεί μέσω του γερμανικού συνεταιρισμού αλληλέγγυου εμπορίου Café Libertad. Την άνοιξη του 2008, πραγματοποιήσαμε την πρώτη απευθείας εισαγωγή καφέ, από τον ζαπατιστικό συνεταιρισμό Ssit Lequil Lum, επιδιώκοντας να έρθουμε σε πιο άμεση επαφή και να εμπλακούμε περισσότερο στην όλη διαδικασία. Σε συνεργασία με ένα μικρό οικογενειακό καφεκοπτείο, σημαντικό τμήμα του καφέ που διακινούμε ψήνεται και συσκευάζεται στην Αθήνα.

Και ο καφές, τι λέει;

Ο καφές που παράγουν οι ζαπατιστικοί συνεταιρισμοί ανήκει στην ποικιλία arabica, ανώτερη ποιοτικά από την ποικιλία robusta που έχουμε συνηθίσει στην Ελλάδα. Περιέχει περίπου τη μισή ποσότητα καφεΐνης και χαρακτηρίζεται από πιο πλούσια γεύση και απαλό άρωμα. Η καλλιέργειά του γίνεται συνήθως σε περιοχές με μεγάλο υψόμετρο και έντονη υγρασία, συνθήκες που θεωρούνται ιδιαίτερα ενισχυτικές της ποιότητάς του.

Τα δενδρύλλια του καφέ αναπτύσσονται υπό τη φυσική σκιά των δέντρων, χωρίς έτσι να διαταράσσεται η οικολογική ισορροπία της περιοχής. Στην παραγωγή του εφαρμόζονται αποκλειστικά βιολογικές μέθοδοι: οι Ζαπατίστας απορρίπτουν τη χρήση οποιουδήποτε χημικού μέσου, απόφαση η οποία βασίζεται στην καλά θεμελιωμένη σχέση σεβασμού με τη φύση. Μετά τη συγκομιδή, οι κόκκοι του καφέ υποβάλλονται σε μια σειρά από στάδια φυσικής επεξεργασίας: πρώτη αποφλοίωση, πλύσιμο και διαχωρισμός με νερό, ξήρανση στον ήλιο, στη συνέχεια δεύτερη αποφλοίωση, ώστε να καταλήξουν στους σάκους ως «πράσινος» (άψητος) καφές, έτοιμος να αποσταλεί στις ομάδες διακίνησης για το μετέπειτα ψήσιμό τους. Και από εκεί, στο φλιτζάνι μας!